فیبروم‌های رحمی، که با نام لیومیوما یا میوما نیز شناخته می‌شوند، توده‌های عضلانی خوش‌خیمی هستند که در دیواره رحم یا روی آن رشد می‌کنند. این توده‌ها بسیار شایع هستند و تخمین زده می‌شود که درصد قابل توجهی از زنان در طول دوران باروری خود به آن مبتلا می‌شوند، اگرچه بسیاری از آن‌ها هرگز علائمی را تجربه نمی‌کنند یا حتی از وجود آن‌ها بی‌اطلاع هستند. فیبروم‌ها از نظر اندازه، تعداد و محل قرارگیری در رحم بسیار متفاوت هستند و همین تفاوت‌ها در محل قرارگیری، منجر به طبقه‌بندی‌های مختلفی از فیبروم‌ها می‌شود. یکی از انواع رایج فیبروم‌ها، نوع ساب سروزال است که ویژگی‌ها و تأثیرات خاص خود را دارد. درک ماهیت فیبروم ساب سروزال، تفاوت آن با انواع دیگر، علائم احتمالی، خطرات بالقوه و گزینه‌های درمانی موجود، برای زنانی که با این تشخیص مواجه می‌شوند یا نگران سلامت رحم خود هستند، امری ضروری است. این مقاله به صورت جامع به بررسی اینکه فیبروم ساب سروزال چیست؟ آیا فیبروم ساب سروزال خطرناکه؟ فیبروم اینترامورال ساب سروزال و فیبروم ساب سروزال پدانکوله چیست؟ می‌پردازد. همچنین پیشنهاد می شود از صفحه بهترین دکتر فوق تخصص زنان و زایمان و نازایی در تهران دیدن کنید.
فیبروم ساب سروزال در رحم چیست؟
برای درک کامل فیبروم ساب سروزال، ابتدا باید با ساختار رحم و انواع اصلی فیبروم‌ها آشنا شویم.
H3: تعریف کلی فیبروم رحمی
فیبروم‌های رحمی تومورهای غیرسرطانی (خوش‌خیم) هستند که از بافت عضلانی صاف دیواره رحم (میومتر) و بافت همبند فیبروز منشأ می‌گیرند. اندازه آن‌ها می‌تواند از بسیار کوچک (به اندازه یک دانه نخود) تا بسیار بزرگ (به اندازه یک گریپ‌فروت یا حتی بزرگتر) متغیر باشد. یک زن ممکن است تنها یک فیبروم یا تعداد زیادی فیبروم داشته باشد. علت دقیق ایجاد فیبروم‌ها هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما عواملی مانند هورمون‌های استروژن و پروژسترون، استعداد ژنتیکی، نژاد (زنان آفریقایی-آمریکایی بیشتر در معرض خطر هستند)، چاقی و شروع قاعدگی در سنین پایین، در رشد آن‌ها نقش دارند.
انواع اصلی فیبروم‌های رحمی بر اساس محل قرارگیری
فیبروم‌ها بر اساس محل رشدشان در رحم به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- فیبروم‌های اینترامورال (Intramural): شایع‌ترین نوع هستند و در داخل دیواره عضلانی رحم رشد می‌کنند.
- فیبروم‌های ساب موکوزال (Submucosal): در زیر لایه داخلی رحم (آندومتر) رشد کرده و به داخل حفره رحم برجسته می‌شوند. این نوع بیشتر با خونریزی‌های شدید قاعدگی و مشکلات باروری مرتبط است.
- فیبروم‌های ساب سروزال (Subserosal): موضوع اصلی بحث ما که در ادامه به تفصیل شرح داده می‌شود.
تمرکز بر فیبروم ساب سروزال: محل رشد و ویژگی‌ها
فیبروم ساب سروزال نوعی فیبروم رحمی است که بر روی سطح خارجی رحم رشد می‌کند. لایه خارجی رحم “سروزا” نام دارد و “ساب سروزال” به معنای “زیر لایه سروزا” است. این فیبروم‌ها از دیواره رحم منشأ گرفته و به سمت بیرون، یعنی به سمت حفره لگن، رشد می‌کنند. به دلیل محل قرارگیری‌شان، این فیبروم‌ها معمولاً باعث تغییر شکل حفره داخلی رحم نمی‌شوند، مگر اینکه بسیار بزرگ باشند. رشد آن‌ها به سمت بیرون می‌تواند باعث بزرگ شدن کلی رحم و ایجاد ظاهری نامنظم یا برجسته در سطح خارجی آن شود.
تأثیر محل قرارگیری بر علائم
از آنجایی که فیبروم‌های ساب سروزال به سمت خارج از رحم رشد می‌کنند، علائم آن‌ها اغلب با فشار بر اندام‌های مجاور در لگن مرتبط است. برخلاف فیبروم‌های ساب موکوزال که مستقیماً بر پوشش داخلی رحم تأثیر گذاشته و باعث خونریزی می‌شوند، فیبروم‌های ساب سروزال کمتر احتمال دارد که باعث خونریزی‌های غیرطبیعی رحمی شوند، مگر اینکه بسیار بزرگ شده یا همراه با انواع دیگر فیبروم‌ها باشند. علائم شایع‌تر آن‌ها شامل احساس فشار یا سنگینی در لگن، درد کمر، تکرر ادرار (به دلیل فشار بر مثانه) یا یبوست (به دلیل فشار بر روده) است.
فیبروم ساب سروزال چیست؟
با تعریف اولیه در بخش قبل، اکنون می‌توانیم عمیق‌تر به ماهیت فیبروم ساب سروزال بپردازیم و آن را با جزئیات بیشتری بررسی کنیم.
بازتعریف دقیق و مشخصات کلیدی
فیبروم ساب سروزال یک توده عضلانی خوش‌خیم است که از لایه میومتر (عضله رحم) منشأ گرفته و در سطح بیرونی رحم، درست زیر پوشش سروزی آن، قرار دارد و به سمت حفره شکمی یا لگنی رشد می‌کند. این فیبروم‌ها می‌توانند با یک پایه پهن به رحم متصل باشند یا در نوع خاصی به نام پدانکوله، توسط یک ساقه باریک متصل شوند.
تفاوت اصلی با انواع دیگر فیبروم‌ها
تفاوت کلیدی فیبروم ساب سروزال با انواع دیگر در محل رشد آن است:
- در مقایسه با اینترامورال: فیبروم اینترامورال درون ضخامت دیواره رحم باقی می‌ماند، در حالی که ساب سروزال به بیرون از دیواره گسترش می‌یابد.
- در مقایسه با ساب موکوزال: فیبروم ساب موکوزال به داخل حفره رحم رشد می‌کند و مستقیماً بر آندومتر تأثیر می‌گذارد، در حالی که ساب سروزال به سمت خارج رشد کرده و حفره رحم را معمولاً تحت تأثیر قرار نمی‌دهد.
این تفاوت در محل قرارگیری، پیامدهای مهمی در علائم، تشخیص و روش‌های درمانی دارد. به عنوان مثال، فیبروم‌های ساب سروزال ممکن است در معاینه لگنی راحت‌تر لمس شوند (اگر به اندازه کافی بزرگ باشند) و در سونوگرافی به وضوح در خارج از کانتور اصلی رحم دیده شوند.
علائم مرتبط با فیبروم ساب سروزال
همانطور که اشاره شد، بسیاری از فیبروم‌های ساب سروزال، به خصوص اگر کوچک باشند، هیچ علامتی ایجاد نمی‌کنند. اما با افزایش اندازه، می‌توانند علائم ناشی از فشار ایجاد کنند:
- فشار بر مثانه: تکرر ادرار، احساس عدم تخلیه کامل مثانه، یا در موارد نادر، مشکل در ادرار کردن.
- فشار بر روده بزرگ (رکتوم): یبوست، احساس فشار در ناحیه رکتوم، یا درد هنگام اجابت مزاج.
- فشار بر اعصاب لگنی یا کمر: درد در ناحیه کمر، لگن یا پاها.
- احساس پری یا سنگینی در زیر شکم: به خصوص اگر فیبروم‌ها متعدد یا بزرگ باشند.
- بزرگ شدن شکم: در موارد فیبروم‌های بسیار بزرگ، ممکن است شکم بزرگتر به نظر برسد.
- درد حین رابطه جنسی (دیسپارونی): بسته به محل و اندازه فیبروم.
- درد حاد: در موارد نادر، مانند پیچ خوردگی فیبروم ساب سروزال پدانکوله (که در ادامه توضیح داده می‌شود) یا دژنراسیون (تغییرات داخلی در فیبروم به دلیل نرسیدن خون کافی).
فیبروم اینترامورال ساب سروزال چیست؟
گاهی اوقات، فیبروم‌ها دقیقاً در یک دسته قرار نمی‌گیرند و ویژگی‌های دو نوع مختلف را نشان می‌دهند. فیبروم اینترامورال ساب سروزال یک نمونه از این حالت ترکیبی است.
ترکیب دو محل رشد
این نوع فیبروم، رشد خود را درون دیواره عضلانی رحم (مانند فیبروم اینترامورال) آغاز می‌کند، اما بخش قابل توجهی از آن به بیرون از سطح رحم، یعنی به سمت لایه سروزال، گسترش می‌یابد. در واقع، این فیبروم هم در ضخامت دیواره رحم وجود دارد و هم به بیرون آن برجسته شده است.
ویژگی‌ها و پیامدها
فیبروم‌های اینترامورال ساب سروزال اغلب بزرگتر از فیبروم‌های صرفاً اینترامورال یا صرفاً ساب سروزال هستند. به دلیل داشتن هر دو جزء، می‌توانند ترکیبی از علائم را ایجاد کنند:
- علائم مرتبط با جزء اینترامورال: ممکن است باعث بزرگ شدن رحم، احساس فشار و گاهی اوقات (اگر به حفره رحم نزدیک باشند) بر الگوهای خونریزی تأثیر بگذارند، هرچند تأثیر بر خونریزی کمتر از نوع ساب موکوزال است.
- علائم مرتبط با جزء ساب سروزال: فشار بر اندام‌های مجاور (مثانه، روده)، درد لگن یا کمر، و احساس سنگینی، مشابه فیبروم‌های ساب سروزال خالص.
تشخیص دقیق این نوع فیبروم معمولاً با روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی پیشرفته یا MRI امکان‌پذیر است که می‌توانند محل دقیق و میزان گسترش فیبروم به داخل و خارج دیواره رحم را نشان دهند. درمان این نوع فیبروم نیز به اندازه، محل دقیق، شدت علائم و اهداف باروری بیمار بستگی دارد.
فیبروم ساب سروزال پدانکوله چیست؟
نوع خاصی از فیبروم ساب سروزال وجود دارد که به آن پدانکوله (Pedunculated) یا پایه‌دار گفته می‌شود.
تعریف پدانکول (پایه)
فیبروم ساب سروزال پدانکوله، فیبرومی است که به جای اتصال با یک پایه پهن به سطح خارجی رحم، توسط یک ساقه یا پایه (Peduncle) باریک به رحم متصل است. این ساقه حاوی عروق خونی است که فیبروم را تغذیه می‌کنند. فیبروم مانند یک بادکنک که با نخی به جایی بسته شده، از سطح رحم آویزان است.
ویژگی‌های خاص و خطر پیچ‌خوردگی (تورشن)
ویژگی منحصر به فرد و بالقوه خطرناک فیبروم پدانکوله، احتمال پیچ‌خوردگی (Torsion) آن است. اگر فیبروم حول ساقه خود بچرخد، جریان خون به فیبروم قطع می‌شود. این وضعیت باعث درد شدید و ناگهانی در ناحیه شکم یا لگن می‌شود و یک اورژانس پزشکی محسوب می‌گردد، زیرا می‌تواند منجر به نکروز (مرگ بافتی) فیبروم و عفونت شود. علائم تورشن شامل:
- درد ناگهانی و شدید در پایین شکم یا لگن
- تهوع و استفراغ
- تب (گاهی اوقات)
- افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون
تشخیص تورشن معمولاً بالینی و با کمک سونوگرافی داپلر (برای بررسی جریان خون در ساقه) انجام می‌شود. درمان تورشن معمولاً جراحی اورژانسی برای باز کردن پیچ‌خوردگی یا برداشتن فیبروم (میومکتومی) است.
به غیر از خطر تورشن، فیبروم‌های پدانکوله می‌توانند علائم فشاری مشابه سایر فیبروم‌های ساب سروزال بزرگ ایجاد کنند. گاهی اوقات تشخیص آن‌ها از توده‌های تخمدانی در سونوگرافی دشوار است و ممکن است نیاز به MRI باشد.
فیبروم ساب سروزال خطرناکه؟
یکی از بزرگترین نگرانی‌های زنانی که با تشخیص فیبروم مواجه می‌شوند، میزان خطرناک بودن آن است. خوشبختانه، پاسخ کوتاه به این سوال در اکثریت قریب به اتفاق موارد، “نه” است، اما نیاز به توضیح بیشتر دارد.
ماهیت خوش‌خیم فیبروم‌ها
مهم‌ترین نکته این است که فیبروم‌های رحمی، از جمله نوع ساب سروزال، توده‌های خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند. احتمال سرطانی شدن یک فیبروم (تبدیل به لیومیوسارکوم) بسیار بسیار نادر است (کمتر از 1 در 1000 مورد). بنابراین، “خطرناک” بودن فیبروم ساب سروزال به معنای سرطانی بودن آن نیست.
خطرات و عوارض بالقوه
“خطر” یا “مشکل‌ساز” بودن فیبروم ساب سروزال بیشتر به عوارض و علائم ناشی از اندازه، محل و ویژگی‌های خاص آن مربوط می‌شود:
- علائم فشاری شدید: اگر فیبروم بسیار بزرگ شود، می‌تواند فشار قابل توجهی بر مثانه، حالب‌ها (لوله‌های بین کلیه و مثانه)، روده‌ها یا اعصاب وارد کند و منجر به مشکلات ادراری (مانند هیدرونفروز یا آسیب کلیوی در موارد نادر)، یبوست شدید یا دردهای مزمن شود.
- درد حاد: همانطور که گفته شد، پیچ‌خوردگی (تورشن) فیبروم ساب سروزال پدانکوله یک اورژانس است و نیاز به مداخله فوری دارد. همچنین، دژنراسیون فیبروم (مرگ سلولی به دلیل نرسیدن خون کافی) نیز می‌تواند باعث درد حاد شود.
- تأثیر بر باروری: اگرچه فیبروم‌های ساب سروزال کمتر از انواع ساب موکوزال و اینترامورال بزرگ بر باروری تأثیر می‌گذارند، اما فیبروم‌های بسیار بزرگ یا آن‌هایی که در نزدیکی لوله‌های فالوپ یا دهانه رحم قرار دارند، ممکن است به طور بالقوه در لقاح یا لانه‌گزینی اختلال ایجاد کنند یا خطر زایمان زودرس یا سقط جنین را کمی افزایش دهند.
- عوارض در بارداری: فیبروم‌های بزرگ ساب سروزال می‌توانند در دوران بارداری رشد کنند (تحت تأثیر هورمون‌ها) و باعث درد، افزایش خطر زایمان سزارین (به دلیل موقعیت نامناسب جنین یا انسداد کانال زایمان)، خونریزی پس از زایمان یا زایمان زودرس شوند.
- کم‌خونی: اگرچه خونریزی شدید بیشتر با فیبروم‌های ساب موکوزال مرتبط است، اما گاهی فیبروم‌های بزرگ ساب سروزال نیز می‌توانند همراه با انواع دیگر باشند یا به طور غیرمستقیم باعث افزایش خونریزی قاعدگی و در نتیجه کم‌خونی فقر آهن شوند.
چه زمانی باید نگران بود و پیگیری کرد؟
نگرانی اصلی زمانی مطرح می‌شود که:
- علائم شدید و مختل‌کننده زندگی وجود داشته باشد (درد شدید، فشار غیرقابل تحمل، خونریزی منجر به کم‌خونی).
- رشد سریع فیبروم مشاهده شود (نیاز به بررسی دقیق‌تر برای رد کردن موارد نادر سارکوم).
- مشکلات باروری یا عوارض بارداری مرتبط با فیبروم وجود داشته باشد.
- علائم اورژانسی مانند درد حاد و ناگهانی (احتمال تورشن) بروز کند.
در هر صورت، حتی اگر فیبروم ساب سروزال علائمی ایجاد نکند، تشخیص و پیگیری منظم توسط پزشک متخصص زنان اهمیت دارد تا اندازه و رشد آن تحت نظر باشد و در صورت نیاز، اقدامات لازم انجام شود.
روش‌های تشخیص فیبروم ساب سروزال
تشخیص معمولاً با ترکیبی از روش‌ها انجام می‌شود:
- معاینه لگنی: پزشک ممکن است بتواند رحم بزرگ یا نامنظم را لمس کند.
- سونوگرافی: اولین و رایج‌ترین ابزار تشخیصی است. سونوگرافی ترانس‌واژینال (از طریق واژن) و/یا شکمی می‌تواند وجود، اندازه، تعداد و محل فیبروم‌ها را نشان دهد. فیبروم ساب سروزال به صورت توده‌ای متصل به سطح خارجی رحم دیده می‌شود.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): MRI تصاویر بسیار دقیق‌تری از رحم و فیبروم‌ها ارائه می‌دهد و می‌تواند در تشخیص افتراقی از توده‌های دیگر (مانند توده‌های تخمدان)، تعیین دقیق محل فیبروم‌ها (به خصوص قبل از جراحی میومکتومی) و بررسی انواع ترکیبی مانند اینترامورال ساب سروزال بسیار مفید باشد.
- هیستروسکوپی یا لاپاراسکوپی: گاهی اوقات برای بررسی دقیق‌تر یا همزمان با درمان استفاده می‌شوند. لاپاراسکوپی (دیدن داخل شکم با دوربین از طریق برش کوچک) برای مشاهده مستقیم فیبروم‌های ساب سروزال کاربرد دارد.
گزینه‌های درمانی فیبروم ساب سروزال
درمان فیبروم ساب سروزال به عوامل متعددی بستگی دارد: وجود و شدت علائم، اندازه و تعداد فیبروم‌ها، سن بیمار، تمایل به بارداری در آینده و ترجیحات شخصی بیمار. گزینه‌ها عبارتند از:
- مدیریت انتظاری (تحت نظر گرفتن): برای فیبروم‌های کوچک و بدون علامت، تنها پیگیری منظم با سونوگرافی کافی است.
- درمان دارویی: داروها فیبروم‌ها را از بین نمی‌برند، اما می‌توانند علائم را کنترل کنند یا فیبروم‌ها را به طور موقت کوچک کنند (معمولاً قبل از جراحی). شامل داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (برای درد)، قرص‌های ضدبارداری، آگونیست‌های GnRH (مانند لوپرولاید که باعث یائسگی موقت می‌شوند) و تعدیل‌کننده‌های انتخابی گیرنده پروژسترون.
- آمبولیزاسیون شریان رحمی (UFE): یک روش کم‌تهاجمی که در آن ذرات کوچکی به شریان‌های تغذیه‌کننده فیبروم‌ها تزریق می‌شود تا جریان خون آن‌ها مسدود شده و باعث کوچک شدن یا از بین رفتن فیبروم‌ها شود. این روش برای فیبروم‌های ساب سروزال پدانکوله مناسب نیست.
- میومکتومی: جراحی برای برداشتن فیبروم‌ها و حفظ رحم. این روش برای زنانی که تمایل به بارداری دارند، انتخاب ارجح است. میومکتومی می‌تواند به صورت لاپاراسکوپی (برش‌های کوچک)، هیستروسکوپی (برای ساب موکوزال) یا لاپاراتومی (برش بزرگ شکمی، معمولاً برای فیبروم‌های بسیار بزرگ یا متعدد) انجام شود. فیبروم‌های ساب سروزال اغلب با لاپاراسکوپی یا لاپاراتومی برداشته می‌شوند.
- هیسترکتومی: جراحی برای برداشتن کامل رحم. این تنها درمان قطعی برای فیبروم‌ها است اما به معنای پایان باروری است و تنها زمانی در نظر گرفته می‌شود که علائم بسیار شدید باشند، درمان‌های دیگر ناموفق بوده باشند، یا بیمار تمایلی به بارداری در آینده نداشته باشد.
- روش‌های تخریبی دیگر: مانند ابلیشن با فرکانس رادیویی (RF Ablation) یا میولیز که با استفاده از انرژی (گرما، لیزر، جریان الکتریکی) فیبروم‌ها را تخریب می‌کنند.
سخن نهایی درباره فیبروم ساب سروزال چیست
فیبروم ساب سروزال یکی از انواع شایع توده‌های خوش‌خیم رحمی است که مشخصه اصلی آن، رشد بر روی سطح خارجی رحم است. این فیبروم‌ها می‌توانند بدون علامت باشند یا علائمی ناشی از فشار بر اندام‌های لگنی ایجاد کنند. انواع خاصی مانند فیبروم اینترامورال ساب سروزال (ترکیبی) و پدانکوله (پایه‌دار با خطر پیچ‌خوردگی) نیز وجود دارند. با وجود اینکه فیبروم‌های ساب سروزال تقریباً هرگز سرطانی نیستند، اما اندازه بزرگ یا عوارضی مانند پیچ‌خوردگی می‌تواند آن‌ها را “مشکل‌ساز” یا نیازمند مداخله فوری کند. تشخیص دقیق با استفاده از معاینه و روش‌های تصویربرداری مانند سونوگرافی و MRI انجام می‌شود.
گزینه‌های درمانی متنوعی از مدیریت انتظاری و درمان دارویی گرفته تا روش‌های کم‌تهاجمی و جراحی (میومکتومی یا هیسترکتومی) وجود دارد که انتخاب آن بر اساس شرایط فردی هر بیمار صورت می‌گیرد. مهم‌ترین گام برای هر زنی که مشکوک به فیبروم است یا با این تشخیص مواجه شده، مشورت با پزشک متخصص زنان برای ارزیابی دقیق، درک گزینه‌های موجود و انتخاب بهترین مسیر مدیریت یا درمان است. به یاد داشته باشید که اطلاعات این مقاله جایگزین مشاوره پزشکی تخصصی نیست.
