یکی از دغدغه‌های رایج در میان بانوان، به خصوص با افزایش سن یا پس از تجربه‌ی زایمان، نگرانی درباره‌ی سلامت ناحیه لگن و احتمال بروز مشکلاتی مانند افتادگی رحم است. سوال کلیدی که برای بسیاری پیش می‌آید این است که از کجا بدونم افتادگی رحم دارم؟ این وضعیت، که می‌تواند باعث شود ادرار علائم افتادگی رحم را به وضوح نشان دهد و یا با علائم افتادگی رحم و مثانه به طور همزمان بروز کند، نیازمند شناخت دقیق نشانه‌ها برای تشخیص و اقدام به موقع است. درک علائم افتادگی رحم در زنان به طور کلی، توجه ویژه به علائم افتادگی رحم در دختر (هرچند نادر)، آگاهی از علائم افتادگی رحم بعد زایمان طبیعی که یکی از شایع‌ترین عوامل خطر است، شناسایی علائم افتادگی رحم در بارداری و حتی اطلاع از احتمال بروز علائم افتادگی رحم بعد از سزارین یا سقط، همگی بخش‌های مهمی از پازل شناخت این عارضه هستند.
این مقاله به صورت جامع و با جزئیات به بررسی این علائم در شرایط گوناگون می‌پردازد تا به شما در درک بهتر این وضعیت و زمان مناسب برای مراجعه به پزشک کمک کند. همچنین پیشنهاد می شود از صفحه بهترین دکتر فوق تخصص زنان و زایمان و نازایی در تهران نیز دیدن کنید.
بررسی اینکه از کجا بدونم افتادگی رحم دارم؟
تشخیص قطعی افتادگی رحم تنها توسط پزشک و از طریق معاینه لگنی امکان‌پذیر است، اما آگاهی از علائم و نشانه‌های رایج آن می‌تواند شما را نسبت به وجود احتمالی این مشکل هوشیار کند. این علائم می‌توانند از خفیف و گاه‌به‌گاه تا شدید و مداوم متغیر باشند و شدت آن‌ها لزوماً با درجه‌ی افتادگی همخوانی ندارد؛ گاهی افتادگی خفیف علائم شدیدی ایجاد می‌کند و بالعکس.
تعریف افتادگی رحم و درجات آن
پیش از پرداختن به نشانه‌ها، لازم است بدانیم افتادگی رحم چیست. رحم توسط مجموعه‌ای از عضلات، رباط‌ها و بافت‌های همبند که کف لگن را تشکیل می‌دهند، در جای خود نگه داشته می‌شود. اگر این ساختارهای حمایتی به دلایلی مانند زایمان، افزایش سن، کاهش استروژن (یائسگی)، فشار مزمن (یبوست، سرفه، بلند کردن اجسام سنگین) یا چاقی ضعیف شوند، رحم می‌تواند از موقعیت طبیعی خود پایین‌تر بیاید و به داخل کانال واژن سقوط کند. درجات افتادگی رحم معمولاً به این صورت طبقه‌بندی می‌شود:
- درجه 1: دهانه رحم به داخل واژن نزول کرده اما هنوز در نیمه بالایی واژن قرار دارد.
- درجه 2: دهانه رحم تا نزدیک ورودی واژن پایین آمده است.
- درجه 3: دهانه رحم از ورودی واژن بیرون زده است.
- درجه 4 (پروسیدنشیا): کل رحم به طور کامل از واژن خارج شده است.
علائم عمومی و شایع
اگر مشکوک به افتادگی رحم هستید، به این علائم توجه کنید:
- احساس سنگینی، فشار یا کشیدگی در ناحیه لگن یا واژن: این حس اغلب شبیه به نشستن روی یک توپ کوچک توصیف می‌شود و ممکن است در انتهای روز، پس از ایستادن طولانی‌مدت یا فعالیت بدنی بدتر شود.
- احساس یا مشاهده توده یا برآمدگی در واژن: ممکن است حس کنید چیزی از واژن در حال بیرون زدن است یا هنگام شستشو، توده‌ای را در ورودی واژن لمس کنید. در موارد شدید، بخشی از رحم یا دهانه رحم ممکن است قابل مشاهده باشد.
- کمردرد مداوم: دردی مبهم در ناحیه پایین کمر که ممکن است با دراز کشیدن بهتر شود.
- ناراحتی یا درد حین رابطه جنسی (دیسپارونی): افتادگی می‌تواند باعث درد یا احساس ناراحتی در حین نزدیکی شود. همچنین ممکن است احساس شل‌شدگی واژن وجود داشته باشد.
- مشکلات روده‌ای: یبوست یا احساس عدم تخلیه کامل روده، و در برخی موارد نیاز به فشار دادن بر روی دیواره واژن برای کمک به دفع مدفوع (به‌ویژه اگر افتادگی رکتوم یا رکتوسل نیز وجود داشته باشد).
- مشکلات ادراری: این علائم بسیار شایع هستند و در بخش بعدی به تفصیل بررسی می‌شوند.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر هر یک از علائم فوق را تجربه می‌کنید، به خصوص اگر این علائم جدید هستند، شدید شده‌اند یا فعالیت‌های روزمره و کیفیت زندگی شما را تحت تاثیر قرار داده‌اند، لازم است به پزشک (متخصص زنان یا اورولوژیست زنان) مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام می‌تواند به مدیریت بهتر علائم و جلوگیری از پیشرفت افتادگی کمک کند.
ادرار علائم افتادگی رحم
موقعیت آناتومیک رحم بسیار نزدیک به مثانه و مجرای ادراری است. بنابراین، پایین آمدن رحم می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر عملکرد سیستم ادراری تأثیر بگذارد و مجموعه‌ای از علائم ادراری را ایجاد کند که اغلب از اولین و مهم‌ترین نشانه‌های افتادگی رحم به شمار می‌روند.
بی‌اختیاری ادرار استرسی (Stress Urinary Incontinence)
این شایع‌ترین نوع بی‌اختیاری ادرار مرتبط با افتادگی ارگان‌های لگنی است. به نشت غیرارادی ادرار هنگام افزایش فشار داخل شکم، مانند خندیدن، سرفه، عطسه، بلند کردن اشیاء یا ورزش کردن، گفته می‌شود. افتادگی رحم می‌تواند زاویه طبیعی بین مثانه و پیشابراه را تغییر دهد یا به مکانیسم بسته شدن پیشابراه آسیب برساند و منجر به نشت ادرار شود.
تکرر و فوریت ادراری (Urinary Frequency and Urgency)
فشار ناشی از رحم افتاده بر روی مثانه می‌تواند ظرفیت عملکردی مثانه را کاهش داده یا آن را تحریک کند. این امر منجر به احساس نیاز مکرر به دفع ادرار (حتی با حجم کم ادرار) می‌شود (تکرر ادرار). همچنین ممکن است فرد دچار احساس نیاز ناگهانی و شدید به ادرار کردن شود که به سختی قابل کنترل است (فوریت ادراری)، که گاهی با بی‌اختیاری فوریتی (نشت ادرار قبل از رسیدن به توالت) همراه است.
مشکل در تخلیه مثانه (Difficulty Emptying the Bladder)
در برخی موارد، به خصوص در افتادگی‌های شدیدتر، رحم افتاده می‌تواند باعث پیچ‌خوردگی یا انسداد نسبی مجرای ادرار شود. این وضعیت منجر به مشکل در شروع جریان ادرار (تعلل ادراری)، جریان ضعیف یا منقطع ادرار، نیاز به زور زدن برای ادرار کردن، و احساس باقی ماندن ادرار در مثانه پس از تخلیه (احساس عدم تخلیه کامل) می‌شود.
عفونت‌های ادراری مکرر (Recurrent UTIs)
عدم تخلیه کامل مثانه به دلیل انسداد نسبی یا تغییر آناتومی، باعث باقی ماندن ادرار در مثانه می‌شود. ادرار باقی‌مانده محیط مناسبی برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کند و خطر ابتلا به عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری (UTIs) را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.
علائم افتادگی رحم و مثانه
ضعف کف لگن که منجر به افتادگی رحم می‌شود، اغلب به طور همزمان باعث ضعف دیواره‌ی بین مثانه و واژن نیز می‌گردد. این وضعیت منجر به افتادگی مثانه به داخل واژن می‌شود که به آن سیستوسل (Cystocele) می‌گویند. افتادگی رحم و مثانه بسیار شایع با یکدیگر همراه هستند و علائم آن‌ها می‌تواند هم‌پوشانی زیادی داشته باشد.
سیستوسل (افتادگی مثانه) چیست؟
سیستوسل زمانی رخ می‌دهد که بافت همبند حمایتی بین مثانه و دیواره قدامی (جلویی) واژن کشیده یا پاره شود و مثانه به سمت پایین و داخل کانال واژن برجسته گردد. عوامل خطر آن مشابه افتادگی رحم است (زایمان، سن، یائسگی، فشار مزمن). سیستوسل نیز مانند افتادگی رحم درجه‌بندی دارد.
هم‌پوشانی علائم
بسیاری از علائم ادراری که پیش‌تر برای افتادگی رحم ذکر شد، می‌توانند ناشی از سیستوسل یا ترکیبی از هر دو باشند. این علائم مشترک شامل:
- بی‌اختیاری ادرار استرسی
- تکرر و فوریت ادراری
- احساس عدم تخلیه کامل مثانه
- عفونت‌های ادراری مکرر
- احساس فشار یا پری در لگن و واژن
تشخیص افتراق این دو وضعیت و تعیین اینکه کدام یک عامل اصلی علائم است (یا هر دو نقش دارند)، نیاز به معاینه دقیق توسط پزشک دارد.
علائم اختصاصی‌تر افتادگی مثانه
علاوه بر علائم مشترک، برخی نشانه‌ها بیشتر به وجود سیستوسل اشاره دارند:
- احساس یا مشاهده یک برآمدگی نرم در دیواره جلویی واژن: این علامت کلیدی سیستوسل است. ممکن است هنگام زور زدن یا در انتهای روز برجسته‌تر شود.
- نیاز به فشار دادن بر روی واژن یا تغییر وضعیت بدن برای شروع یا تکمیل ادرار: در برخی موارد، زنان مبتلا به سیستوسل شدید ممکن است مجبور شوند با انگشت، برآمدگی داخل واژن را به سمت بالا و داخل فشار دهند (splinting) تا مجرای ادرار صاف شده و تخلیه ادرار امکان‌پذیر گردد.
علائم افتادگی رحم در دختر
افتادگی رحم در دختران نوجوان یا زنانی که هرگز زایمان نکرده‌اند و یائسه نشده‌اند، بسیار نادر است. کف لگن در این سنین معمولاً قوی است و تنها در شرایط خاصی ممکن است این اتفاق رخ دهد.
نادر بودن و علل احتمالی
دلایل احتمالی بروز افتادگی رحم در این گروه سنی محدود و غیرمعمول است و می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- اختلالات مادرزادی بافت همبند: بیماری‌هایی مانند سندرم اهلرز-دنلوس یا سندرم مارفان که باعث ضعف عمومی بافت‌های همبند در سراسر بدن می‌شوند.
- فشار داخل شکمی مزمن و شدید: سرفه‌های بسیار شدید و طولانی‌مدت (مانند آسم کنترل‌نشده یا فیبروز سیستیک)، یبوست مزمن و شدید که نیاز به زور زدن زیاد دارد، یا بلند کردن مکرر وزنه‌های بسیار سنگین (مثلاً در برخی ورزش‌های حرفه‌ای).
- آسیب یا جراحی لگنی: در موارد بسیار نادر، جراحی‌های انجام شده در ناحیه لگن ممکن است به ساختارهای حمایتی آسیب وارد کند.
- چاقی مفرط از سنین پایین.
- ناهنجاری‌های مادرزادی ستون فقرات یا لگن.
علائم مشاهده شده در صورت بروز
اگر افتادگی رحم در یک دختر جوان رخ دهد، علائم آن تفاوتی با علائم در زنان مسن‌تر ندارد، اما ممکن است به دلیل عدم انتظار بروز چنین مشکلی در این سن، دیرتر تشخیص داده شود. این علائم می‌تواند شامل احساس فشار یا توده در واژن، کمردرد، مشکلات ادراری (بی‌اختیاری، تکرر، مشکل در تخلیه) و مشکلات روده‌ای باشد.
اهمیت مشاوره پزشکی
با توجه به نادر بودن این وضعیت در دختران، بروز چنین علائمی نیازمند بررسی دقیق پزشکی برای رد کردن سایر علل احتمالی و تشخیص صحیح است. مراجعه به متخصص زنان یا در صورت لزوم، مشاوره با متخصص ژنتیک یا روماتولوژی (در صورت شک به اختلالات بافت همبند) ضروری است.
علائم افتادگی رحم در زنان
افتادگی رحم عمدتاً مشکلی است که زنان را، به خصوص پس از زایمان و با ورود به دوران یائسگی، تحت تاثیر قرار می‌دهد. طیف وسیعی از زنان ممکن است درجاتی از افتادگی را تجربه کنند، اگرچه بسیاری از موارد خفیف و بدون علامت هستند.
شیوع و عوامل خطر
عوامل اصلی که خطر افتادگی رحم را در زنان افزایش می‌دهند عبارتند از:
- بارداری و زایمان: به خصوص زایمان طبیعی، زایمان‌های متعدد، نوزاد درشت، زایمان طول کشیده یا زایمان با کمک ابزار (فورسپس/واکیوم).
- افزایش سن و یائسگی: کاهش سطح استروژن در دوران یائسگی باعث ضعیف شدن بافت‌های همبند و عضلات کف لگن می‌شود.
- افزایش فشار داخل شکم: چاقی، یبوست مزمن، سرفه مزمن (مانند بیماری‌های ریوی یا سیگار کشیدن)، بلند کردن مکرر اجسام سنگین.
- ژنتیک: برخی زنان به طور ارثی بافت همبند ضعیف‌تری دارند.
- جراحی‌های قبلی لگن: مانند هیسترکتومی (برداشتن رحم) که می‌تواند حمایت قسمت فوقانی واژن را ضعیف کند.
تاثیر بر کیفیت زندگی
علائم افتادگی رحم، حتی اگر خفیف باشند، می‌توانند تاثیر قابل توجهی بر کیفیت زندگی زنان بگذارند:
- جنبه فیزیکی: محدودیت در فعالیت‌های بدنی و ورزشی به دلیل ناراحتی یا ترس از نشت ادرار.
- جنبه جنسی: درد حین مقاربت، کاهش رضایت جنسی، و تاثیر منفی بر صمیمیت زناشویی.
- جنبه روانی و اجتماعی: خجالت، اضطراب، افسردگی ناشی از علائم (به‌ویژه بی‌اختیاری)، و اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی.
لزوم عدم نادیده گرفتن علائم
بسیاری از زنان علائم افتادگی را به عنوان بخشی “طبیعی” از پیری یا پیامدهای زایمان می‌پذیرند و از بیان آن یا جستجوی درمان خودداری می‌کنند. این در حالی است که درمان‌های موثری (از روش‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی کف لگن و پساری، تا روش‌های جراحی) برای بهبود علائم و کیفیت زندگی وجود دارد. بنابراین، نادیده گرفتن علائم توصیه نمی‌شود.
علائم افتادگی رحم بعد زایمان طبیعی
زایمان طبیعی مهم‌ترین عامل خطر قابل شناسایی برای افتادگی ارگان‌های لگنی از جمله رحم است. فشار شدید و کشش بافت‌ها در حین عبور نوزاد از کانال زایمان می‌تواند به عضلات، اعصاب و بافت‌های همبند کف لگن آسیب برساند.
مکانیسم آسیب حین زایمان طبیعی
آسیب کف لگن در حین زایمان طبیعی می‌تواند به دلایل زیر رخ دهد:
- کشش بیش از حد عضلات و فاسیا: عبور سر نوزاد باعث کشیدگی شدید ساختارهای حمایتی می‌شود.
- پارگی عضلات پرینه: پارگی‌های درجه 3 و 4 که تا عضله اسفنکتر مقعد امتداد می‌یابند، خطر آسیب را بیشتر می‌کنند.
- آسیب عصبی: اعصاب کنترل‌کننده عضلات کف لگن ممکن است در اثر کشش یا فشار آسیب ببینند.
- زایمان طول کشیده (مرحله دوم): فشار طولانی‌مدت بر کف لگن.
- استفاده از ابزار: زایمان با فورسپس یا واکیوم فشار بیشتری به بافت‌ها وارد می‌کند.
- وزن بالای نوزاد: نوزادان با وزن بیش از 4 کیلوگرم.
علائم شایع پس از زایمان
علائم افتادگی ممکن است بلافاصله پس از زایمان یا ماه‌ها و سال‌ها بعد ظاهر شوند. علائم زودهنگام پس از زایمان طبیعی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- احساس شل بودن یا “باز بودن” بیش از حد واژن.
- احساس سنگینی یا فشار مداوم در لگن که با استراحت کمتر می‌شود.
- نشت ادرار هنگام سرفه، عطسه یا بلند کردن نوزاد (بی‌اختیاری استرسی).
- مشکل در کنترل ادرار یا مدفوع.
- احساس وجود توده در واژن.
- کمردردی که به نظر می‌رسد با وضعیت لگن مرتبط است.
اقدامات پیشگیرانه و مدیریت
انجام منظم تمرینات کگل (Kegel) قبل، حین و به خصوص پس از بارداری برای تقویت عضلات کف لگن بسیار مهم است. حفظ وزن مناسب، جلوگیری از یبوست و مراجعه به پزشک برای معاینات پس از زایمان نیز به تشخیص و مدیریت زودهنگام کمک می‌کند. فیزیوتراپی تخصصی کف لگن نیز می‌تواند بسیار مفید باشد.
علائم افتادگی رحم در بارداری
بروز اولیه افتادگی رحم در دوران بارداری امری نادر است. معمولاً بارداری خود عامل ایجاد افتادگی نیست، بلکه می‌تواند افتادگی خفیف و بدون علامتی که از قبل وجود داشته را به دلیل افزایش وزن جنین، تغییرات هورمونی و فشار فزاینده بر کف لگن، تشدید و آشکار کند.
تشدید علائم قبلی
زنانی که پیش از بارداری درجاتی از ضعف کف لگن یا افتادگی خفیف داشته‌اند، ممکن است در طول بارداری (به‌ویژه سه ماهه دوم و سوم) متوجه شروع یا بدتر شدن علائمی مانند فشار لگنی، کمردرد، بی‌اختیاری ادرار یا احساس بیرون‌زدگی از واژن شوند. هورمون‌هایی مانند ریلکسین که در بارداری ترشح می‌شوند و باعث شل شدن رباط‌ها برای تسهیل زایمان می‌گردند، می‌توانند به این تشدید علائم کمک کنند.
مدیریت در دوران بارداری
مدیریت افتادگی رحم در دوران بارداری عمدتاً حمایتی و با هدف کاهش علائم است، زیرا درمان قطعی (جراحی) معمولاً تا پس از زایمان به تعویق می‌افتد. توصیه‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- استراحت مکرر و پرهیز از ایستادن طولانی‌مدت یا فعالیت‌های سنگین.
- انجام تمرینات کگل با تایید پزشک.
- استفاده از شکم‌بندهای حمایتی بارداری.
- در موارد شدیدتر، استفاده از پساری (Pessary)؛ وسیله‌ای سیلیکونی که داخل واژن قرار می‌گیرد تا از رحم و سایر ارگان‌ها حمایت کند. استفاده از پساری در بارداری نیاز به نظارت دقیق پزشکی دارد.
- مدیریت یبوست با رژیم غذایی پرفیبر و مایعات کافی.
تاثیر بر زایمان
وجود افتادگی رحم در بارداری ممکن است بر تصمیم‌گیری در مورد روش زایمان (طبیعی یا سزارین) تأثیر بگذارد. این تصمیم به شدت افتادگی، علائم بیمار، سابقه زایمان‌های قبلی و نظر پزشک بستگی دارد.
علائم افتادگی رحم بعد از سزارین یا سقط
اگرچه زایمان طبیعی قوی‌ترین عامل خطر برای افتادگی رحم است، اما زنانی که سزارین شده‌اند یا تجربه سقط جنین داشته‌اند نیز ممکن است دچار این عارضه شوند.
نقش سزارین در کاهش خطر (اما نه حذف آن)
سزارین، به خصوص اگر به صورت انتخابی و قبل از شروع دردهای زایمانی انجام شود، از کف لگن در برابر آسیب مستقیم ناشی از عبور نوزاد محافظت می‌کند و در نتیجه خطر افتادگی ناشی از تروما زایمانی را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. با این حال، خود بارداری به تنهایی به دلیل وزن جنین، تغییرات هورمونی و فشار مزمن بر کف لگن، یک عامل خطر مستقل محسوب می‌شود. بنابراین، زنانی که سزارین کرده‌اند نیز در معرض خطر افتادگی هستند، گرچه این خطر معمولاً کمتر از زنانی است که زایمان طبیعی داشته‌اند.
ارتباط با سقط جنین
سقط جنین (خودبه‌خودی یا القایی) معمولاً به عنوان عامل مستقیم افتادگی رحم در نظر گرفته نمی‌شود، مگر در شرایط بسیار نادر که روند سقط با عوارض یا آسیب همراه باشد. با این حال، بارداری که منجر به سقط شده نیز با تغییرات هورمونی و فشار اولیه بر لگن همراه بوده است. اگر فرد از قبل ضعف زمینه‌ای کف لگن داشته باشد، این عوامل ممکن است به طور غیرمستقیم در آشکار شدن یا تشدید خفیف علائم نقش داشته باشند. به طور کلی، سقط یک عامل خطر عمده محسوب نمی‌گردد.
اهمیت سایر عوامل خطر
در زنانی که سزارین شده‌اند یا سقط داشته‌اند و دچار افتادگی رحم می‌شوند، نقش سایر عوامل خطر برجسته‌تر می‌شود. این عوامل شامل ژنتیک (سابقه خانوادگی)، چاقی، بیماری‌های همراه با سرفه مزمن، یبوست مزمن، بلند کردن مکرر اجسام سنگین، و ضعف طبیعی بافت‌ها با افزایش سن و یائسگی است. علائم افتادگی در این زنان تفاوتی با سایر موارد ندارد و شامل همان احساس فشار، توده، مشکلات ادراری، روده‌ای و جنسی است.
سخن نهایی درباره از کجا بدونم افتادگی رحم دارم
افتادگی رحم و ارگان‌های لگنی وضعیتی شایع است که می‌تواند با طیف وسیعی از علائم، از احساس فشار و سنگینی گرفته تا مشکلات ادراری آزاردهنده و تاثیر بر روابط زناشویی، خود را نشان دهد. کلید مدیریت موفق این وضعیت، شناخت علائم و پاسخ به این سوال است که از کجا بدونم افتادگی رحم دارم؟ آگاهی از نشانه‌های مرتبط با ادرار علائم افتادگی رحم، درک ارتباط علائم افتادگی رحم و مثانه، و شناخت ویژگی‌های آن در شرایط خاص مانند دختران، زنان به طور کلی، بعد زایمان طبیعی، در بارداری، و بعد از سزارین یا سقط، به شما کمک می‌کند تا تغییرات بدن خود را بهتر درک کرده و در صورت نیاز، به موقع اقدام کنید.
به یاد داشته باشید که احساس خجالت نباید مانع از مراجعه به پزشک شود. درمان‌های موثر و متنوعی برای بهبود علائم و بازگرداندن کیفیت زندگی وجود دارد. مشورت با پزشک متخصص، اولین و مهم‌ترین قدم در مسیر تشخیص و درمان صحیح است.
