چسبندگی رحم، که در علم پزشکی با عنوان سندرم آشرمن (Asherman’s Syndrome) نیز شناخته می‌شود، وضعیتی است که می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت باروری و کیفیت زندگی زنان بگذارد. این عارضه ناشی از ایجاد بافت اسکار (زخم) در داخل حفره رحم است که منجر به چسبیدن دیواره‌های رحم به یکدیگر می‌شود. نگرانی در مورد علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین یا علائم چسبندگی رحم بعد از کورتاژ بسیار شایع است، زیرا این مداخلات پزشکی از مهم‌ترین عوامل خطر محسوب می‌شوند. همچنین، پرسش‌هایی در مورد علائم چسبندگی رحم در بارداری، علائم چسبندگی رحم بعد از سقط، و حتی علائم چسبندگی رحم بعد از زایمان طبیعی ذهن بسیاری از بانوان را به خود مشغول می‌کند.
علاوه بر چسبندگی داخل رحمی، گاهی نگرانی‌هایی در مورد علائم چسبندگی رحم و تخمدان، علائم چسبندگی رحم به لگن، یا علائم چسبندگی رحم به مثانه مطرح می‌شود که به چسبندگی‌های خارجی رحم اشاره دارند و مفاهیمی متفاوت هستند. درک علائم چسبندگی رحم قبل از بارداری، به خصوص در مواجهه با ناباروری یا سقط مکرر، اهمیت ویژه‌ای دارد. گاهی اوقات، خونریزی علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین به شکلی خاص بروز می‌کند که نیاز به توجه دارد.
مفاهیم دیگری مانند علائم چسبندگی جفت به رحم یا علائم چسبندگی لوله رحم چیست نیز گرچه مرتبط با سلامت باروری هستند، اما به وضعیت‌های متفاوتی اشاره دارند. حتی در موارد بسیار نادر، ممکن است سوالاتی در مورد علائم چسبندگی رحم در دختران مطرح شود. این مقاله به تفصیل به بررسی این علائم و شرایط مختلف مرتبط با چسبندگی‌های داخل رحمی و لگنی می‌پردازد تا درک جامع‌تری از این موضوع ارائه دهد. همچنین پیشنهاد می شود از صفحه بهترین دکتر فوق تخصص زنان و زایمان و نازایی در تهران نیز دیدن کنید.
علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین و کورتاژ
سزارین و کورتاژ (به ویژه دیلاتاسیون و کورتاژ یا D&C) دو مورد از شایع‌ترین اقداماتی هستند که می‌توانند منجر به ایجاد چسبندگی در داخل حفره رحم شوند. درک علائم پس از این مداخلات بسیار مهم است.
چسبندگی رحم (سندرم آشرمن) چیست؟
سندرم آشرمن به وجود بافت‌های اسکار فیبروتیک (چسبندگی‌ها یا سینکیا) در داخل حفره رحم یا دهانه رحم اشاره دارد. این چسبندگی‌ها می‌توانند جزئی و محدود باشند یا وسیع بوده و کل حفره رحم را درگیر کنند. لایه داخلی رحم (آندومتر) دارای دو بخش است: لایه عملکردی (که در هر سیکل قاعدگی ریزش می‌کند) و لایه بازال (که مسئول بازسازی لایه عملکردی است). آسیب به لایه بازال آندومتر، به خصوص در اثر تروما یا التهاب، می‌تواند منجر به تشکیل بافت اسکار و چسبندگی دیواره‌های رحم به هم شود.
نقش سزارین در ایجاد چسبندگی
اگرچه هدف سزارین خارج کردن نوزاد از طریق برشی در دیواره شکم و رحم است، اما خود این برش و روند ترمیم زخم در رحم می‌تواند گاهی منجر به ایجاد چسبندگی شود. این اتفاق به خصوص در موارد زیر محتمل‌تر است:
- عفونت پس از سزارین (اندومتریت): التهاب و عفونت در محل برش رحمی یا کل حفره آندومتر می‌تواند روند ترمیم را مختل کرده و به تشکیل اسکار کمک کند.
- تکنیک جراحی: برخی تکنیک‌های بخیه زدن یا خونریزی‌های کنترل نشده حین عمل ممکن است ریسک را کمی افزایش دهند.
- سزارین‌های اورژانسی یا پیچیده: شرایطی که نیاز به دستکاری بیشتر رحم وجود دارد.
- سزارین‌های مکرر: هر بار جراحی، احتمال ایجاد بافت اسکار را افزایش می‌دهد.
علائم چسبندگی بعد از سزارین ممکن است به سرعت بروز نکنند و ماه‌ها بعد خود را نشان دهند.
نقش کورتاژ (D&C) به عنوان عامل اصلی
کورتاژ، به ویژه کورتاژ تهاجمی یا مکرر، شناخته‌شده‌ترین و اصلی‌ترین علت سندرم آشرمن است. کورتاژ ممکن است به دلایل مختلفی انجام شود:
- پس از سقط جنین (ناقص یا فراموش شده)
- پس از زایمان برای خارج کردن بقایای جفت
- برای تشخیص یا درمان خونریزی‌های غیرطبیعی رحم (نمونه‌برداری آندومتر)
- ختم بارداری (سقط القایی)
در طی کورتاژ، ابزاری برای تراشیدن یا ساکشن محتویات رحم استفاده می‌شود. اگر این کار با شدت زیاد انجام شود یا لایه بازال آندومتر آسیب ببیند، دیواره‌های مقابل رحم که زخمی شده‌اند، می‌توانند در روند ترمیم به هم بچسبند. خطر چسبندگی پس از کورتاژی که در دوران پس از زایمان یا پس از سقط انجام می‌شود (زمانی که رحم نرم‌تر و آسیب‌پذیرتر است و سطح استروژن پایین است) بیشتر است.
خونریزی علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین (و کورتاژ)
یکی از بارزترین نشانه‌های چسبندگی رحم، تغییر در الگوی قاعدگی است. خونریزی علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین یا کورتاژ معمولاً به صورت کاهش حجم خونریزی قاعدگی (هیپومنوره) یا قطع کامل قاعدگی (آمنوره) بروز می‌کند، علی‌رغم اینکه فرد تخمک‌گذاری طبیعی دارد و علائم پیش از قاعدگی (PMS) را تجربه می‌کند. دلیل این امر آن است که بافت اسکار جایگزین بخش زیادی از آندومتر عملکردی شده و بافت کافی برای ریزش و خونریزی وجود ندارد یا خروج خون به دلیل انسداد ناشی از چسبندگی‌ها مختل شده است. در برخی موارد، ممکن است به جای قاعدگی طبیعی، تنها لکه بینی خفیف یا دردهای دوره‌ای بدون خونریزی (قاعدگی نهفته یا کریپتومنوره) وجود داشته باشد.
علائم چسبندگی رحم بعد از سقط و زایمان طبیعی
گرچه سزارین و کورتاژ عوامل اصلی هستند، اما چسبندگی رحم می‌تواند پس از سقط جنین (حتی بدون کورتاژ) یا در موارد نادر پس از زایمان طبیعی نیز رخ دهد.
چسبندگی بعد از سقط
سقط جنین، چه خودبه‌خودی و چه القایی، می‌تواند زمینه را برای چسبندگی فراهم کند، به خصوص اگر:
- سقط ناقص باشد و نیاز به کورتاژ پیدا کند: همانطور که گفته شد، کورتاژ عامل خطر اصلی است.
- سقط همراه با عفونت باشد (سقط سپتیک): عفونت شدید رحم (اندومتریت) می‌تواند به لایه بازال آسیب رسانده و منجر به تشکیل اسکار شود، حتی اگر کورتاژ انجام نشده باشد.
- کورتاژهای مکرر برای سقط‌های مکرر انجام شود.
علائم چسبندگی رحم بعد از سقط مشابه موارد دیگر است: کاهش یا قطع خونریزی قاعدگی، دردهای لگنی دوره‌ای، ناباروری ثانویه یا سقط‌های مکرر در تلاش‌های بعدی برای بارداری.
چسبندگی بعد از زایمان طبیعی
چسبندگی رحم بعد از زایمان طبیعی بسیار کمتر از سزارین یا کورتاژ شایع است، زیرا معمولاً آسیب مستقیم به لایه بازال آندومتر وارد نمی‌شود. با این حال، در شرایط خاصی ممکن است رخ دهد:
- باقی ماندن بخشی از جفت یا پرده‌ها در رحم: اگر بقایای حاملگی در رحم باقی بماند، می‌تواند منجر به عفونت (اندومتریت پس از زایمان) شود.
- نیاز به کورتاژ پس از زایمان: برای خارج کردن بقایای جفت یا کنترل خونریزی شدید ممکن است نیاز به کورتاژ باشد که خود عامل خطر است.
- عفونت شدید رحمی (اندومتریت) پس از زایمان: حتی بدون بقایای جفت، عفونت می‌تواند به آندومتر آسیب برساند.
علائم چسبندگی رحم بعد از زایمان طبیعی نیز شامل تغییرات قاعدگی (کاهش یا قطع پریود)، درد لگنی و مشکلات باروری در آینده است.
علائم مشترک: درد لگنی و ناباروری
صرف نظر از علت اولیه (سزارین، کورتاژ، سقط، زایمان طبیعی)، علائم چسبندگی رحم اغلب شامل موارد زیر است:
- تغییرات قاعدگی: شایع‌ترین علامت (هیپومنوره، آمنوره).
- درد لگنی: برخی زنان درد لگنی دوره‌ای را تجربه می‌کنند که ممکن است همزمان با زمان مورد انتظار قاعدگی رخ دهد، به خصوص اگر خون قاعدگی به دلیل انسداد ناشی از چسبندگی‌ها قادر به خروج نباشد (هماتومترا). درد ممکن است مزمن نیز باشد.
- ناباروری: چسبندگی‌ها می‌توانند با اشغال فضای رحم، مانع از لانه‌گزینی جنین شوند یا محیط نامناسبی برای رشد آن ایجاد کنند. این یکی از دلایل اصلی مراجعه زنان مبتلا به آشرمن به پزشک است.
- سقط مکرر: حتی اگر بارداری رخ دهد، کاهش خون‌رسانی به آندومتر آسیب‌دیده یا کاهش فضای رحم می‌تواند منجر به سقط مکرر شود.
علائم چسبندگی رحم قبل و حین بارداری
شناسایی علائم چسبندگی رحم پیش از اقدام به بارداری یا درک تأثیر آن در صورت وقوع بارداری، برای مدیریت صحیح این وضعیت ضروری است.
علائم چسبندگی رحم قبل از بارداری
بسیاری از زنان تا زمانی که برای بارداری اقدام نکنند، از وجود چسبندگی رحم خود بی‌اطلاع هستند، مگر اینکه تغییرات قاعدگی قابل توجهی داشته باشند. علائم چسبندگی رحم قبل از بارداری که باید به آن‌ها توجه کرد عبارتند از:
- ناباروری اولیه یا ثانویه: عدم موفقیت در باردار شدن پس از یک سال تلاش منظم (یا 6 ماه برای زنان بالای 35 سال). ناباروری ثانویه (عدم توانایی بارداری پس از یک بارداری موفق قبلی) به خصوص پس از وقایعی مانند کورتاژ یا سزارین، می‌تواند شک به آشرمن را برانگیزد.
- سقط مکرر: دو یا چند سقط متوالی، به خصوص پس از یک دوره باروری طبیعی.
- قاعدگی بسیار کم‌حجم (هیپومنوره): کاهش قابل توجه و مداوم در میزان خونریزی ماهانه نسبت به قبل.
- قطع قاعدگی (آمنوره ثانویه): عدم وقوع قاعدگی برای سه دوره متوالی یا بیشتر، در حالی که قبلاً قاعدگی منظم وجود داشته است (و سایر علل مانند یائسگی زودرس یا مشکلات هورمونی رد شده‌اند).
- دردهای لگنی دوره‌ای بدون خونریزی یا با خونریزی کم.
علائم چسبندگی رحم در بارداری
باردار شدن با وجود چسبندگی رحم ممکن است دشوار باشد، اما غیرممکن نیست، به خصوص اگر چسبندگی‌ها خفیف یا موضعی باشند. با این حال، علائم چسبندگی رحم در بارداری و عوارض بالقوه آن نگران‌کننده هستند:
- افزایش خطر سقط جنین: به دلیل فضای ناکافی رحم یا خون‌رسانی ضعیف آندومتر.
- افزایش خطر زایمان زودرس: رحم آسیب‌دیده ممکن است نتواند بارداری را تا ترم کامل نگه دارد.
- مشکلات جفتی:
- جفت سرراهی (Placenta Previa): جفت در قسمت پایینی رحم و نزدیک یا روی دهانه رحم قرار می‌گیرد.
- چسبندگی غیرطبیعی جفت (Placenta Accreta/Increta/Percreta): جفت بیش از حد طبیعی به دیواره رحم (که قبلاً آسیب دیده و اسکار دارد) نفوذ می‌کند. این وضعیت بسیار خطرناک است و می‌تواند منجر به خونریزی شدید و تهدید کننده حیات در زمان زایمان شود. (این مورد با چسبندگی داخل رحمی متفاوت است اما می‌تواند از عواقب آسیب قبلی رحم باشد).
- محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR): به دلیل خون‌رسانی ناکافی.
- خونریزی در دوران بارداری.
- پارگی رحم (نادر): در موارد بسیار شدید و با سابقه جراحی‌های متعدد.
زنانی که با سابقه سندرم آشرمن باردار می‌شوند، نیاز به مراقبت‌های ویژه دوران بارداری دارند.
افتراق چسبندگی داخل رحمی از چسبندگی رحم به لگن، تخمدان و مثانه
مهم است که بین چسبندگی‌های داخل حفره رحم (سندرم آشرمن) و چسبندگی‌هایی که در خارج از رحم و در فضای لگن ایجاد می‌شوند، تمایز قائل شویم. این دو نوع چسبندگی علل، علائم و درمان‌های متفاوتی دارند.
تعریف چسبندگی داخل رحمی (آشرمن)
همانطور که پیشتر ذکر شد، این چسبندگی‌ها داخل حفره رحم یا کانال سرویکس (دهانه رحم) قرار دارند و ناشی از آسیب به لایه داخلی رحم (آندومتر) هستند. علائم اصلی آن مربوط به قاعدگی و باروری است.
تعریف چسبندگی خارجی لگنی (چسبندگی رحم به لگن، تخمدان، مثانه)
چسبندگی‌های لگنی، بافت‌های اسکاری هستند که خارج از رحم تشکیل شده و باعث اتصال غیرطبیعی رحم به سایر ارگان‌های لگنی مانند تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، روده‌ها، مثانه یا دیواره لگن می‌شوند. علل شایع چسبندگی لگنی عبارتند از:
- آندومتریوز: رشد بافت شبه‌آندومتر در خارج از رحم که باعث التهاب و اسکار می‌شود.
- بیماری التهابی لگن (PID): عفونت‌های لگنی (اغلب ناشی از عفونت‌های مقاربتی درمان نشده) که باعث التهاب و چسبندگی می‌شوند.
- جراحی‌های قبلی لگن یا شکم: مانند آپاندکتومی، جراحی‌های روده، سزارین (در سطح خارجی رحم)، یا جراحی برای کیست تخمدان.
- عفونت پس از جراحی.
- التهاب ناشی از پارگی کیست یا آپاندیس.
علائم چسبندگی رحم به لگن و تخمدان
علائم چسبندگی رحم به لگن و علائم چسبندگی رحم و تخمدان معمولاً شامل موارد زیر است:
- درد لگنی مزمن: شایع‌ترین علامت، که می‌تواند مداوم یا متناوب باشد و اغلب با حرکت یا فعالیت تشدید می‌شود.
- درد حین مقاربت (دیسپارونی): به خصوص درد عمیق.
- درد هنگام اجابت مزاج یا ادرار کردن.
- ناباروری: چسبندگی‌ها می‌توانند آناتومی طبیعی لوله‌ها و تخمدان‌ها را به هم زده و مانع برداشت تخمک توسط لوله یا حرکت اسپرم و تخمک شوند.
- علائم گوارشی: مانند نفخ، یبوست یا اسهال متناوب (اگر روده درگیر باشد).
علائم چسبندگی رحم به مثانه
اگر چسبندگی بین رحم و مثانه ایجاد شود (اغلب پس از سزارین یا جراحی‌های دیگر لگنی)، علائم چسبندگی رحم به مثانه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تکرر ادرار.
- احساس فوریت در ادرار کردن.
- درد یا ناراحتی در ناحیه فوق عانه (روی مثانه)، به خصوص هنگام پر شدن مثانه.
- درد هنگام ادرار کردن (دیزوری).
- در موارد نادر، ممکن است خون در ادرار (هماچوری) دیده شود.
تشخیص و درمان چسبندگی‌های لگنی معمولاً از طریق لاپاراسکوپی (جراحی کم تهاجمی با دوربین) انجام می‌شود.
چسبندگی لوله رحم و چسبندگی جفت به رحم: مفاهیم متفاوت
دو عبارت کلیدی دیگر که گاهی با چسبندگی رحم اشتباه گرفته می‌شوند، چسبندگی لوله‌های رحمی و چسبندگی جفت به رحم هستند که هر کدام به وضعیت‌های کاملاً متفاوتی اشاره دارند.
علائم چسبندگی لوله رحم چیست؟
چسبندگی لوله‌های رحمی (لوله‌های فالوپ) به معنای وجود بافت اسکار در داخل لوله‌ها یا اطراف آن‌ها است که می‌تواند باعث انسداد نسبی یا کامل لوله شود یا حرکت طبیعی آن را مختل کند. این چسبندگی‌ها معمولاً نتیجه PID، آندومتریوز، یا جراحی‌های قبلی روی لوله‌ها هستند. علائم چسبندگی لوله رحم چیست؟ اصلی‌ترین علامت آن ناباروری است، زیرا اسپرم نمی‌تواند به تخمک برسد یا تخمک بارور شده نمی‌تواند به رحم حرکت کند. علامت مهم دیگر، افزایش خطر حاملگی خارج رحمی است، زیرا تخمک بارور شده ممکن است در لوله مسدود شده گیر کرده و در همانجا شروع به رشد کند. درد لگنی مزمن نیز ممکن است وجود داشته باشد. تشخیص معمولاً با عکس رنگی رحم (هیستروسالپنگوگرافی یا HSG) یا لاپاراسکوپی انجام می‌شود.
علائم چسبندگی جفت به رحم (جفت آکرتا، اینکرتا، پره‌کرتا)
این وضعیت به چسبندگی غیرطبیعی و عمیق جفت به دیواره رحم در دوران بارداری اشاره دارد. به جای اینکه جفت فقط به لایه داخلی (آندومتر) متصل شود، پرزهای جفتی به لایه عضلانی رحم (میومتر) یا حتی فراتر از آن (مثلاً به مثانه) نفوذ می‌کنند. این وضعیت اغلب در زنانی رخ می‌دهد که سابقه سزارین قبلی، کورتاژ، یا سایر جراحی‌های رحمی داشته‌اند، به خصوص اگر جفت سرراهی نیز وجود داشته باشد. علائم چسبندگی جفت به رحم معمولاً قبل از زایمان وجود ندارد و تشخیص اغلب با سونوگرافی دقیق در دوران بارداری انجام می‌شود. علامت اصلی و خطرناک آن، خونریزی شدید و غیرقابل کنترل در زمان زایمان است، زیرا جفت به طور طبیعی از دیواره رحم جدا نمی‌شود. این وضعیت اورژانسی است و اغلب نیاز به هیسترکتومی (برداشتن رحم) برای نجات جان مادر دارد. این مفهوم کاملاً با سندرم آشرمن متفاوت است.
تاکید بر تفاوت‌ها
بنابراین، چسبندگی لوله‌ها بر باروری از طریق انسداد مسیر تأثیر می‌گذارد، چسبندگی جفت یک عارضه خطرناک بارداری مرتبط با نحوه اتصال جفت است، و چسبندگی داخل رحمی (آشرمن) به اسکار داخل حفره رحم اشاره دارد که باعث مشکلات قاعدگی و لانه‌گزینی می‌شود. چسبندگی‌های لگنی نیز در خارج رحم رخ می‌دهند و باعث درد و ناباروری می‌شوند.
علائم چسبندگی رحم در دختران: نادر اما ممکن؟
چسبندگی رحم (سندرم آشرمن) در دختران نوجوان یا زنانی که هرگز باردار نشده‌اند و فعالیت جنسی نداشته‌اند، بسیار بسیار نادر است، زیرا رحم آن‌ها معمولاً در معرض تروما یا عفونت‌هایی که منجر به این وضعیت می‌شوند، قرار نگرفته است.
دلایل احتمالی بسیار نادر
در موارد استثنایی، ممکن است چسبندگی رحم در این گروه سنی رخ دهد:
- جراحی داخل رحمی در کودکی یا نوجوانی: برای اصلاح ناهنجاری‌های مادرزادی رحم یا برداشتن پولیپ/فیبروم (که خود در این سن نادر است).
- عفونت شدید لگنی: مانند سل دستگاه تناسلی (که در برخی مناطق جهان شایع‌تر است) یا PID شدید در صورت وجود فعالیت جنسی زودهنگام.
- ناهنجاری‌های مادرزادی رحم: برخی ناهنجاری‌ها ممکن است فرد را مستعدتر کنند، اما عامل مستقیم نیستند.
علائم احتمالی
اگر چسبندگی رحم در یک دختر جوان رخ دهد، علائم چسبندگی رحم در دختران می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- آمنوره اولیه: عدم شروع قاعدگی تا سن 15-16 سالگی، علی‌رغم وجود سایر علائم بلوغ (در صورتی که انسداد کامل در دهانه رحم یا رحم وجود داشته باشد).
- آمنوره ثانویه: قطع شدن قاعدگی پس از شروع آن.
- هیپومنوره: قاعدگی‌های بسیار خفیف.
- درد لگنی دوره‌ای: به خصوص اگر خون قاعدگی محبوس شود.
- ناباروری: در آینده، زمانی که فرد تصمیم به بارداری بگیرد.
لزوم بررسی دقیق توسط متخصص
بروز چنین علائمی در دختران جوان نیازمند بررسی دقیق توسط متخصص زنان برای رد کردن سایر علل شایع‌تر (مانند مشکلات هورمونی، اختلالات تخمک‌گذاری، یا ناهنجاری‌های ساختاری دیگر) است. تشخیص چسبندگی رحم معمولاً نیاز به تصویربرداری (سونوگرافی، MRI) و در نهایت هیستروسکوپی (دید مستقیم داخل رحم با دوربین) دارد.
سخن نهایی درباره علائم چسبندگی رحم
چسبندگی رحم، به ویژه سندرم آشرمن که به چسبندگی‌های داخل حفره رحمی اشاره دارد، یک عامل مهم و قابل درمان برای مشکلات قاعدگی (مانند کاهش شدید یا قطع خونریزی پس از سزارین یا کورتاژ)، ناباروری و سقط مکرر است. درک تفاوت بین علائم چسبندگی رحم بعد از سقط یا مداخلات دیگر و شرایط متفاوتی مانند علائم چسبندگی رحم و تخمدان، لگن، مثانه (چسبندگی‌های خارجی)، چسبندگی لوله رحم یا چسبندگی جفت به رحم برای تشخیص و درمان صحیح حیاتی است. اگرچه علائم چسبندگی رحم در دختران نادر است، اما هرگونه تغییر قابل توجه در الگوی قاعدگی یا بروز درد لگنی، به خصوص قبل از بارداری یا در بارداری، نیاز به ارزیابی پزشکی دارد.
مشاهده خونریزی علائم چسبندگی رحم بعد از سزارین به شکل غیرطبیعی، زنگ خطری است که نباید نادیده گرفته شود. امروزه با استفاده از روش‌های تشخیصی دقیق مانند هیستروسکوپی و روش‌های درمانی مؤثر مانند هیستروسکوپی جراحی برای برداشتن چسبندگی‌ها، امید به بهبود علائم و بازگشت توان باروری برای بسیاری از زنان مبتلا وجود دارد. در صورت داشتن هرگونه شک یا علامت نگران‌کننده، مشورت با پزشک متخصص زنان اولین و مهم‌ترین قدم است.
